swietokrzyskie.org.pl - serwis dla turystów

Zarys rozwoju krajoznawstwa w Polsce

Poprawiony: wtorek, 15 maja 2012 20:01 Wpisany przez Karol Wójcik sobota, 31 stycznia 2009 00:00

Krajoznawstwo (dawniej krajopisarstwo, krainopisarstwo, ziemiopisarstwo) jest to szeroko pojęty zbiór wiadomości - nie tylko geograficznych - o danym kraju, czy regionie, a także gromadzenie wiadomości z zakresu geologii, meteorologii, świata roślinnego i zwierzęcego. Jest to także ruch społeczny rozpowszechniający i popularyzujący szeroko rozumianą kulturę narodową.

Już w II w. Ptolemeusz wymienia naukę zwaną chorografią, czyli szczegółowy opis geograficzny terenu, który człowiek może objąć wzrokiem i słuchem. Słownik języka polskiego Lindego (1855, II wyd.) nie zna wyrazu krajoznawstwo. Prawdopodobnie "wypłynął" on w latach 60-tych, a następnie na łamach warszawskiego Wędrowca w latach 80-tych XIX w. Słownik tzw. Warszawski (1902 r.) już podaje do dziś utrzymującą się definicję, że krajoznawstwo jest to zbiór wszelkich (nie tylko geograficznych) wiadomości o danym kraju. Ustalenia badaczy wskazują, że najpierw w Polsce pojawiło się krajoznawstwo, a potem turystyka, która stała się formą realizacji krajoznawstwa. Za pierwszego krajoznawcę polskiego uznaje się Jan Długosza (1415-1480), który napisał Chorographia Regni Poloniae oraz - uznawaną za pierwszą polską inwentaryzację krajoznawczą - Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis (Inwentaryzacja beneficjów kościelnych Małopolski).

Prawdziwy rozwój krajoznawstwa w Polsce i Europie nastąpił dopiero w 2. poł. XVIII w. Wtedy to w krajoznawstwie istniały 2 główne nurty:

1. Zbieranie i popularyzowanie wiadomości o kraju: Za czasów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego uznano, że lustracja kraju powinna wyprzedzać wszelkie inne rozporządzenia. Wśród elit powstała moda na gromadzenie pamiątek przeszłości narodowej: Michał Mniszch - twórca koncepcji muzeów krajowych, Tadeusz Czacki - współzałożyciel Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Izabela Czartoryska - w 1831 r. w Puławach utworzyła pierwsze w Polsce muzeum pamiątek narodowych.
2. Krajoznawstwo edukacyjne: Utworzona w 1873 r. Komisja Edukacji Narodowej określiła cel szkół, którym miało być wychowanie patriotyczne. Nauczano wg. zasady, aby uczniowie naprzód znali swój kraj, a potem sąsiedzie bliskie.

Najbardziej zasłużonym dla krajoznawstwa działaczem w okresie oświecenia był niewątpliwie ksiądz Stanisław Staszic (1755-1826), nazywany ojcem polskiego krajoznawstwa. W 1815 r. wydał pracę z geologii O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski. W romantyzmie krajoznawstwo stało się bardziej powszechne. Ze względu na zabory niezbyt intensywnie rozwijało się krajoznawstwo edukacyjne, ale powstały nowe nurty:

1. Poetycko-opisowy: najwybitniejszym przedstawicielem był Wincenty Pol, autor powiedzenia: cudze chwalicie, swego nie znacie - sami nie wiecie, co posiadacie, kierował katedrą geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim.
2. Przeciwdziałanie procesom wynaradawiania
3. Krajoznawstwo wycieczkowe: najsłynniejszy wędrowiec - Julian Ursyn Niemcewicz, autor Podróży historycznych po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbytych.

W II połowie XIX w. nastąpił postęp alfabetyzacji, wzrosła liczba osób wykształconych i zainteresowanych czynnym życiem społecznym, rozwinęła się technika, druk i elektryfikacja. Nastąpił wzrost zainteresowania Tatrami co zaowocowało powstaniem (w posiadłości właściciela Zakopanego - Ludwika Eichborna) w 1873 r. GTT (Galicyjskiego Towarzystwa Tatrzańskiego; w 1918 r. przemianowanego na Polskie Towarzystwo Tatrzańskie). Cele towarzystwa:

1. Umiejętne badanie Karpat, a w szczególności Tatr i Pienin oraz  rozpowszechnianie zebranych o nich wiadomości.
2. Zachęcanie do ich zwiedzania i ułatwienie przystępu do nich, jak również umożliwienie tamże pobytu turystom, a w szczególności swoim członkom oraz badaczom i artystom udającym się do Karpat, Tatr i Pienin w celach naukowych i artystycznych.
3. Ochrona zwierząt halskich (alpejskich), mianowicie kozic i świstaków.
4. Wspieranie przemysłu góralskiego wszelkiego rodzaju.

Dzięki towarzystwu doszło do adaptacji Tatr dla potrzeb turystów, utworzono Muzeum Tatrzańskie, rozpoczęto badania meteorologiczne w Karpatach oraz budowano schroniska (pierwsze nad Morskim Okiem w latach 70-tych XIX w.).

Inne organizacje krajoznawcze na terenie Galicji: Sekcja Wycieczek Ludowych i Szkolnych przy Towarzystwie Szkoły Ludowej, Towarzystwo Koloni Wakacyjnych, Akademicki Klub Turystyczny (Lwów), którego członkowie wylansowali model turystyki pieszej górskiej, opracowywali przewodniki turystyczne oraz spopularyzowali fotografię krajoznawczą.

Na terenie zaboru rosyjskiego 9 listopada 1906 r. powstało Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Główne cele PTK:

1. Zbieranie informacji krajoznawczych oraz szerzenie ich pośród ogółu.
2. Gromadzenie zbiorów naukowych dotyczących ziem polskich.
3. Organizowanie wycieczek po kraju.
4. Urządzanie wystaw krajoznawczych.
5. Roztaczanie opieki nad pamiątkami historycznymi i osobliwościami przyrody.

Hasłem przewodnim PTK było: Przez poznanie do umiłowania kraju, przez umiłowanie do czynów ofiarnych. W 1911 r. PTK liczyło ok. 5700 członków, a PTT niewiele ponad 1500.

W zaborze pruskim w 1909 r. powstało Towarzystwo Wycieczkowe w Jeżycach, a w 1913 Poznańskie Towarzystwo Krajoznawcze (ściśle powiązane z PTK). Ze względu na brak w czasie zaborów możliwości nauczania w szkołach historii Polski oraz wszystkiego co było z Polską związane, rolę edukacji narodowej i szerzenia patriotyzmu przejęło na siebie właśnie krajoznawstwo (stąd też bierze się mocne nasycenie polskiego krajoznawstwa elementem emocjonalnym i patriotycznym).

Tak, jak zmieniała się sytuacja polityczna Polski, tak zmieniały się cele i zadania krajoznawstwa. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. PTK podjęło się spajania Polaków żyjących w trzech różnych zaborach w jeden naród. Instrumentem w tym było uczenie własnego kraju poprzez ukazanie jego historii, przyrody, ludzi i tradycji. W okresie 20-lecia międzywojennego krajoznawstwo bardzo się rozwinęło. Powstało wiele szkolnych kół krajoznawczych (Kraków, Łódź, Lwów, Wilno, Warszawa, Poznań), dzięki czemu krajoznawstwo stało się bardzo popularne, wręcz masowe. W 1927 r. powołano Komisję Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej przy Radzie Głównej PTK z siedzibą w Krakowie. W roku 1939 w Polsce istniało ponad 500 Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej PTK zrzeszających ok. 200 000 młodych ludzi, istniało 212 schronisk dysponujących ok. 6 000 miejsc noclegowych (Polska był a jednym z jedenastu członków założycieli Międzynarodowej Unii Schronisk Młodzieżowych, którą powołano w 1932 r. w Amsterdamie).

Nurty krajoznawstwa okresu międzywojennego:

1. Nurt regionalny: poprzez poznawanie poszczególnych części kraju człowiek rozwija się i dostrzega związki z całym krajem; regionalizm narodził się we Francji i Niemczech, jego korzenie zaś sięgają starożytności; twórca polskiego regionalizmu to Aleksander Patkowski.
2. Krajoznawstwo w szkołach: Szkolne Kluby Krajoznawcze; pismo krajoznawcze młodzieży szkolnej Miesięcznik Krajoznawczy (później Orli lot).
3. Krajoznawstwo w organach rządowych: w 1918 r. powstała Rada ds. Koloni Letnich Ministerstwa Zdrowia Publicznego; w 1919 r. Minister Robót Publicznych wydał odezwę do Warszawy, Krakowa, Lwowa i Poznania zachęcającą do zakładania domów wycieczkowych; w 1922 r. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zalecało dyrektorom szkół wspieranie Szkolnych Kół Krajoznawczych.
4. Nurt turystyczny: poznawanie kraju w czasie wycieczek; zapoczątkowany przez dra Mieczysława Orłowicza.
5. Nurt naukowy: 12-13 lipca 1929 r. odbył się Pierwszy Ogólnopolski Kongres Krajoznawczy, który postulował współdziałanie krajoznawstwa z polską nauką, pogłębianie przywiązania do ziemi rodzinnej oraz przyjęcia krajoznawstwa jako podstawy wychowawczej w szkole. Obrady kongresu zaowocowały 32 referatami zawartymi w Pamiętniku Obrad Pierwszego Ogólnopolskiego Kongresu Krajoznawczego w Poznaniu.Inne Polskie organizacje krajoznawcze i turystyczne przed II Wojną Światową: Podolskie Towarzystwo Krajoznawcze (1925 r.), Polski Touring Club (1925 r.), Żydowskie Towarzystwo Krajoznawcze (1926 r.), Wołyńskie Towarzystwo Krajoznawcze i Opieki nad Zabytkami (1927 r.), Związek Towarzystw Beskidzkich (1927 r.), Robotnicze Towarzystwo Turystyczne (1935 r.).

Po 1945 r. krajoznawcy kontynuowali swą pracę w wyniszczonym kraju, podejmując od podstaw działania na terenie ziem północnych i zachodnich. Pierwsze Oddziały PTK na tych terenach, w Olsztynie i Szczecinie, powstały już w 1946 roku. Rozwijały się różne formy działalności krajoznawczej, jednak najważniejsze było upowszechnienie krajoznawstwa.

16 grudnia 1950 r. odbyły się zjazdy Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego i Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, na których ogłoszono uchwały o zjednoczeniu tych 2 organizacji i już następnego dnia, tj. 17 grudnia, odbył się pierwszy zjazd Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. PTTK przydzielono zadanie kierowania całym ruchem turystyczno-krajoznawczym w Polsce. Podstawą działanie PTTK stały się koła i sekcje tworzone w szkołach, zakładach pracy i wojsku. Działalność kół w zakładach pracy wspierały związki zawodowe, które finansowały weekendowe wyjazdy pod hasłem każdy zna swój region, miasto i dzielnicę. W 1951 r. Ministerstwo Oświaty powołało Międzyszkolne Ośrodki Turystyczno-Krajoznawcze (od 1955 r. Szkolne Wojewódzkie Ośrodki Krajoznawczo-Turystyczne, które działały do 1974 r.). Do ich zadań należało:

1. Koordynacja szkolnego ruchu turystyczno-krajoznawczego.
2. Upowszechnianie krajoznawczych cech edukacji.
3. Współpraca ze schroniskami młodzieżowymi.

W wyniku współpracy SWOK z PTSM doszło do wytyczenia w całej Polsce tzw. wycieczkowych tras typowych. W 1959 r. z inicjatywy Ministerstwa Oświaty powołano Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych (w 1966 r. 650 schronisk z 24 000 łóżek, w 1970 785 schronisk z 30 310 łóżkami).

Pod koniec lat sześćdziesiątych zrodziła się inicjatywa zorganizowania następnego Kongresu Krajoznawczego jednak PTTK nie uzyskało zgody od władz na zorganizowanie tej rangi imprezy. W maju 1970 r. zorganizowana została Ogólnopolska Narada Krajoznawcza w Gdańsku i Gdyni "Krajoznawstwo szkołą patriotycznego wychowania", która spełniała wszystkie warunki kongresu (poza nazwą). Zorganizowano liczne wystawy, ukazały się specjalne wydawnictwa tematyczne. Podjęto rezolucję na temat ochrony środowiska (jedna z pierwszych w Polsce) oraz uchwalono Ogólnopolski Program Krajoznawczy.

W 1977 r. Ministerstwo Oświaty i Wychowania wydało zarządzenia zobowiązujące nauczycieli do organizacji w roku przynajmniej 2 wycieczek krajoznawczo-turystycznych oraz powierzyło krajoznawstwo w szkołach Związkowi Harcerstwa Polskiego. III Kongres Krajoznawczy odbyt się w dniach 11-13 kwietnia 1980 r. w Płocku (Krajoznawczy Program Turystyki na lata 1980-1990 oraz rezolucja proklamująca rok 1980 jako Rok Kultury Turystycznej). W 1983 r. Ministerstwo Oświaty koordynację krajoznawstwa w szkołach powierzyło wszystkim organizacjom działającym w tych placówkach: SKKT, PTSM, LZS, ZHP.

Zmiany ustrojowe w Polsce zapoczątkowane w 1989 r. zmieniły gospodarkę i społeczeństwo, a także organizacje krajoznawcze. Rozpadł się ZHP, zmniejszyła się baza PTSM, zmalała liczebność członków PTTK (1985 r. - ok. 700 000; 1990 r. - ok. 500 000; 1995 r. - niespełna 100 000; aktualnie ok. 60 000.) IV Kongres Krajoznawstwa Polskiego odbył się w dniach 7-9 września 1990 r. w Opolu. W Kongresie uczestniczyli przedstawiciele uczelni, stowarzyszeń i organizacji zajmujących się turystyką i krajoznawstwem. Udział brali przedstawiciele władz państwowych oraz Episkopatu Polski. Poruszono na nim tematy takie jak: Polska w Europie, ochrona środowiska, odnowa dóbr kultury, przyrody i krajobrazu. Ostatni, V  kongres, miał miejsce w Gnieźnie w 2000 r. Jego przesłaniem było uznanie krajoznawstwa za źródło patriotyzmu i tożsamości narodowej.

Za główne cele współczesnego krajoznawstwa uznaje się otwarcie na inne kultury i ich problemy, poznawanie świata (światoznawstwo) oraz szerzenie tolerancji (kulturowej, religijnej i masowej) poprzez poznanie, dzięki któremu będziemy mogli wzbogacić naszą kulturę o wartości innych narodów i odwrotnie. Poznawanie Europy trzeba zacząć od najbliższych sąsiadów oraz mniejszości narodowych w Polsce (Niemców, Słowaków, Łemków).

Opracowano na podstawie:

• Pod red. T. Łobożewicza, Krajoznawstwo i turystyka w szkole, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985
• Polskie Towarzysto Turystyczno-Krajoznawcze
• Polskie Towarzystwo Tatrzańskie
• Wikipedia